نقدي بر مكتب خانه هاي آخوند باجي:
اين مكتب خانه ها به هيچ وجه با ويژگي جسمي و عاطفي و توانايي هاي يادگيري كودك همخواني نداشت. مي دانيم كه نياز به حركت هاي جسمي و بازي در اين دوره از ويژگي هاي خاص كودكان است و از اين لحاظ است كه برخي گفته اند بازي تفكر كودك است. ولي در مكتب خانه ها بازي و حركت هاي جسماني، رفتار ناشايستي تلقي مي شد كه سزاوار مجازات بود. از ورزش، نقاشي، سرود و ... نه تنها خبري نبود اگر هم كسي دست به چنين كاري مي زد تنبيه مي شد.
«امروز در برخورد با آموزش در اين مكتب خانه ها دو ديد متفاوت وجود دارد: گروهي اين نوع آموزش را دربست پذيرفته و در آن چندان به چون و چرا نمي پردازند و هر آن چه را كه در آن مكتب خانه ها بود، بجا و طبيعي مي دانند. استدلال اين گروه اين است كه در اين مكتب خانه ها به شاگردان سجاياي اخلاقي نيكو و اصول ديني آموخته مي شد كه متأسفانه بسياري از كودكان امروزي فاقد آنند و در تبيين چگونگي آموزش و سخت گيري ها و عدم توجه به ويژگي هاي جسمي و روحي كودكان و نيازهاي آنان مي گويند كه علت اين بي توجهي ها و نبودن امكانات آموزشي و وسائل بازي و غيره را بايد در اوضاع اجتماعي حاكم بر جامعه جست و جو كرده و در مقابل از زحمات و بالاتر از آن، ايمان و علاقه ي معلمان و مربيان گذشته به شغل شان را، كه بدون مبالغه نسبت به روزگار حاضر در حد اعلاي خود بوده است، بستائيم و در اين مجموعه از آنان به نيكي و خير ياد كنيم».
گروه ديگر هم شيوه هاي گذشته را هدف تير انتقاد قرار داده و گاهي مكتب خانه ها را به محبس تشبيه كرده اند. هر چند مكتب خانه هاي آخوند باجي داراي محاسن و معايبي بود؛ اما شواهد تاريخي نشان مي دهد كه كاستي ها و عيب هاي آن ها به مراتب بيش از محاسن شان بود كه بيزاري از مكتب و بي سوادي توده ي عظيمي از مردم از جمله نتايج آن بوده است.
اما از جمله محاسن مكتب خانه ها مي توان به تأكيد در پرورش اخلاق نيكو و توجه به سنت ها و اعتقادات مردم، از نظر هدف تربيتي و اجتماعي و هنجارهاي آن و به كارگيري شيوه ي انفرادي در آموزش و توجه به تفاوت هاي فردي اين مكتب خانه ها اشاره كرد. (منبع: كتاب حوزه شماره 150)