بازارهاي ايراني غالباً به شكل خطي و در امتداد مهم ترين راه و معبر شهري شكل مي گرفتند . بسياري از بازارها به تدريج ساخته شده و توسعه مي يافتند ، به همين دليل امتداد راسته آنها به پيروي از معابر ، غير مستقيم و ارگانيك بود . شمار اندكي از بازارها كه توسط حاكم يا افراد خيرخواه ساخته مي شدند ، مستقيم طراحي شده بودند . بدين ترتيب عناصر مختلف بازار به صورت طراحي شده يا بدون طراحي و برنامه ريزي شكل مي گرفتند (سلطان زاده ، 1386: 36) .
عناصر اصلي بازار شامل راسته ، رسته ، دالان ، سرا يا خان ، خان بار ، يا كال انبار ، تيم يا تيمچه و قيصريه است . همچنين عناصر مورد نياز آن قهوه خانه ، شربت خانه ، چايخانه ، خوراك پزخانه ، مسجد و حمام مي باشد (معماريان ، 1382 : 123) .
2-3-1-راسته
راسته ها مسيرهاي اصلي بازارها به صورت موازي و يا متقاطع بودند . از تقاطع دو راسته اصلي بازار ، چهارسو يا چهارسوق به وجود آمده كه معمولاً سر آن را پخ مي كردند . در بعضي شهرها به دلايلي مانند سرماي هوا ، اين مسيرها طولاني تر مي شدند .
در چهارسوق بازار جهت حفظ انتظامات بازار ، مكاني به نام « تخت مير شب » يا « تخت داروغه » ، به داروغه اختصاص داده مي شد . از چهارسوق هاي معروف بازارهاي ايران مي توان به چهارسوق اصفهان ، چهارسوق تهران ، چهارسوق شيراز ، چهارسوق يزد ، چهارسوق كرمان اشاره نمود . معماريان ، 1382 : 124 ) .
2-3-2-رسته
رسته به معني صنف است و در بخش هاي مختلف راسته اصلي شكل مي گرفته است ؛ مانند رسته ماهي فروشان ، گيوه فروشان و مسگرها . اين عنصر ، محيطي آزاد براي خريدار بوده است . رسته ها معمولاً روبروي هم نبوده و براي جلوگيري از شلوغي ، به صورت چهار راه ساخته نمي شده اند . رسته هايي مثل مسگرها ، به خاطر سر و صداي زياد آن ، دور از مشاغل ديگر شكل مي گرفتند ( پيرنيا ، 1382 : 124) .
2-3-3-دالان
درون دالان بر خلاف رسته ، در كنار جنس هاي مشابه ، جنس هاي مختلف ديگري نيز وجود داشته است . سه دالان ملك در بازار تهران از دالان هاي معروف هستند .
2-3-4-سرا يا خان ( كاروانسراهاي شهري )
سرا يا خان همان تجارت خانه بوده كه نمونه جنس از آنها تحويل گرفته شده و در جاهاي مختلف پخش مي شد . سراها ، در فضايي بزرگ و در دو طبقه ساخته مي شدند . در طبقه بالاتر دفاتر تجار و در طبقه پايين انبارها و كارگاه هاي توليدي قرار داشت ( پيرنيا ، 1382 : 124) . به طور معمول سراهاي كاروانسراهاي شهري به سبب كاركرد تجاري و عمومي در راسته اصلي و فرعي بازار دايمي و در مواردي در نزديكي دروازه شهر قرار داشتند . شمار كاروانسراهاي هر شهر به صورت مستقيم به فعاليت هاي اقتصادي و تجاري آن شهر وابسته بود . در شهرهاي توليدي – بازرگاني بزرگ مانند اصفهان و تبريز ، تعداد زيادي كاروانسرا در امتداد بازار شهر ساخته شده بود در حالي كه شمار كاروانسراها در شهرهاي كوچك اندك بود ( سلطان زاده ، 1386 : 27 ) . حجره را مي توان مهم ترين فضاي سرا به شمار آورد كه همواره پيرامون حياط و در چهار جبهه آن طراحي و ساخته مي شد . در طراحي محل حجره ها غالباً به جهت هاي اقليمي و جغرافيايي چندان توجه نمي شد ، زيرا در هر سرا متناسب با مساحت زمين ، غالباً بيشترين شمار حجره ها مورد نظر بود . در بعضي از سراها ، يك طبقه زيرزمين براي انبار كردن كالاها وجود داشت . در برخي از آنها نيز فضاهايي براي انبار كردن كالاها در پشت حجره ها در نظر مي گرفتند . در شهرهاي بزرگ تمام يا قسمتي از طبقه فوقاني چند كاروانسرا به عنوان مهمان خانه مورد استفاده قرار مي گرفت ( سلطان زاده ، 1386: 3-4 ) .
2-3-5-خان بار يا كال انبار
خان بار ، محل انبار و كار بر روي كالاها بوده است . براي جلوگيري از ورود چهارپايان حامل بار به بازار حتي به وسيله چرخ و گاري ، اجناس از راهي موازي بازار به نام پس كوچه يا پشت كوچه در خان بارها خالي مي شده است .خان بار محوطه بزرگي در پشت سراها بود كه چند كارگاه دستي كوچك مثل كارگاه بسته بندي و انبار و يا عناصر مختلف يك جنس مثل گيوه ، رويه و تخت در آن جمع شده ، پس از آماده سازي به سرا برده مي شد (معماريان ، 1382 : 125) .
2-3-6-تيم و تيمچه
تيم و تيمچه مركز چند تجارت خانه مشابه بود كه آن را سرپوشيده مي كردند . از ميان تيم هاي زيباي ايران بايد از تيم بزرگ قم و يا تيمچه اميني كاشان نام برد ( معماريان ، 1382 : 125) .
2-3-7-قيصريه يا قيصرا
قيصريه به معني سراي دراز است و محل كار صنعت گران و پيشه وران ظريف كار مانند زرگران ، گوهريان ، سوزن دوزان و بزازان بوده است . قيصريه ها در داشتند و سكوت آن اجازه مي داده است كه كارهاي هنري در آن انجام گيرد . از قيصريه هاي زيبا قيصريه قزوين ، قيصريه ابراهيم خان در كرمان ، قيصريه اصفهان ، قيصريه خان يزد و قيصريه وكيل شيراز مي باشد ( معماريان ، 1382 : 125) .
2-3-8-دكان
دكان ، متناسب با كالايي كه در آن عرضه مي شد ، شكل و ابعاد خاصي داشت . اغلب دكان هايي كه به خرده فروشان ، ريسمان فروشان و داروگران اختصاص داشت در دو طبقه بوده و بالاخانه آن براي آماده سازي كالا يا تنظيم دفتر استفاده مي شد . بعضي بازارها دو طبقه دكان داشتند و دكان هاي بالايي معمولاً به مشاغلي با مراجعه كننده كم اختصاص داشت . اجناس بر روي سكوهايي چيده شده براي فروش به نمايش در مي آمد ( معماريان ، 1382 : 126) .
دانلود متن كامل پايان نامه مقطع ارشد معماري : طراحي مجتمع تجاري-تفريحي با رويكرد طبيعت گرايي با تاكيد بر سازواره هاي طبيعي
2-4- انواع بازار
بازارها بر اساس كاركرد ، كالبد و زمان شكل گيري آن به سه دسته كلي تقسيم مي شوند :
2-4-1-بازارها از لحاظ كاركرد
بازارها را از لحاظ كاركردي مي توان به سه گروه شهري ، روستايي و منطقه اي يا بين راهي طبقه بندي كرد :
- بازارهاي شهري : همه بازارهايي را كه حوزه كاركردي يا خدمات رساني آنها به شهر مربوط مي شده است را بازارهاي شهري مي نامند . بازار به عنوان يك فضاي فعال و پر تحرك بازرگاني-توليدي ، اساساً نهاد و فضايي شهري به شمار مي آيد ، زيرا به سكونتگاهي ، شهر گفته مي شود كه اقتصاد آن متكي به كشاورزي نباشد ؛ بلكه توزيع صنايع دستي و انجام فعاليت هاي خدماتي ، بخشي از فعاليت هاي مهم آن باشد ( سلطان زاده ، 1366:35) .
- بازارهاي روستايي : اقتصاد خانوارهاي روستايي در گذشته در بيشتر موارد نوعي اقتصاد خودكفا يا نيمه خودكفا بود و در روستاهاي كوچك جز يك يا دو فضاي كوچك تجاري–خدماتي هيچ مركز بازرگاني وجود نداشت . به همين سبب بيشتر روستاها فاقد فضايي به عنوان بازار بودند اما در برخي از روستاهاي كشور به علت ساختار اجتماعي–اقتصادي حاكم بر آن مناطق، بازارهايي در آنها شكل مي گرفت (سلطان زاده ، 1366: 37) .