نظريه هانس جي. آيزنك[1]

آيزنك پژوهشهاي گسترده اي در نظريه و اندازه گيري شخصيت انجام داده است. آيزنك با كتل در اين نكته توافي نظر دارد كه شخصيت مركب از صفتها يا عوامل است و اينكه اين عاملها سازه هاي نظري ناشي از همبستگي هاي متقابل ميان تعداد زيادي از پاسخ ها هستند. او همچنين معتقد است كه صفتها غالباً براي تشكيل چيزي كه او سنخ يا تيپ مي نامد با يكديگر همبستگي دارند. در واقع سنخ تركيبي از صفتهاي شخصيت در يك نوع عامل[2] برتر است. آيزنگ سه بعد را مشخص كرده است: P (روان پريش خويي[3] در برابر كنترل تكانه يا كاركرد فراخود)، E (برون گرايي در برابر درون گرايي) و N (روان رنجور خويي[4] يا نا استواري هيجاني در برابر استواري هيجاني).

آيزنگ معتقد است كه هر يك از اين سنخ هاي شخصيت مي توانند در جامعه سهمي ايفا كنند، هر چند بعضي از آنها بهتر از ديگران انطباق پيدا مي كنند. به باور آيزنك، جامعه نيازمند تنوع فراهم شده به وسيله ي درون گراها و برون گراها و ديگر سنخ هاي شخصيت است و ما را تشويق مي كند كه محيط هايي فراهم آوريم كه به هر فرد امكان مي دهد تا بهترين استفاده را از توانايي هاي خود ببرد. در نظر آيزنك، صفتها و سنخ ها عمدتاً به وسيله وراثت تعيين مي شوند. او منكر تأثير عوامل موثر اجتماعي، محيطي يا موقعيتي در شخصيت نيست، اما معتقد است كه چنين اثرهايي محدود هستند و نبايد بي جهت مورد تأكيد قرار گيرند. آيزنك  چندين وسيله ي ارزيابي بسيار پر كاربرد، از جمله پرسشنامه پزشكي مادسلي[5]،پرسشنامه شخصيت مادسلي و پرسشنامه شخصيت آيزنك را ساخته است.(شولتز[6]، 1990، به نقل از كريمي و همكاران، 1384).

سه نظريه ي پرآوازه ي رويكرد صفات در شخصيت در تعريف صفت در تفاوت هاي فردي سرشتي در آمادگي اوليه پافشاري داشتند. روش كار آلپورت با انتقاد به روش تحليل عاملي، بيشتر بر مطالعه ي باليني استوار بوده حال آنكه كتل و آيزنك از روش تركيبي و كاربرد تحليل عاملي بهره گرفته اند. آيزنك سه بعد از صفات، كتل 16 عامل و آلپورت صفات ويژه هر فرد را بي شمار دسته بندي نموده است. آلپورت و كتل به انگيزش اشاره كرده و پيوند ميان صفات و انگيزه را مورد بررسي قرار داده اند حال آنكه آيزنك به مبحث انگيزش نپرداخته است.

رويكرد صفات در شخصيت گرچه به گفته ي شاملو در عرصه روان شناسي تكان دهنده نبود ولي براي شناسايي آدمي و به ويژه انسان معمولي و متوسط سودمند بوده است.(شاملو، 1382)

مدل پنج عاملي صفات شخصيت:

نظريه هاي مختلفي براي براي تعيين ويژگي هاي شخصيتي يا ابعاد شخصيت مطرح شده است اما مدل پنج عاملي مك كري و كوستا[7] كه در سال هاي اخير در مطالعات و تحقيقات زيادي مورد تأييد قرار گرفته ، مبناي بقيه مدل ها شناخته شده است.

آنها معتقدند كه اغلب جنبه هاي شخصيت از پنج صفت عمده ناشي شده اند و مانند كتل بر اين باورند كه شخصيت را مي توان با ارزيابي صفاتي كه آنها مشخص كرده اند، به نحو شايسته اي توصيف كرد.

پنج عامل يا ويژگي غالب شخصيتي در مدل مذكور عبارتند از: درون گرايي در مقابل برون گرايي[8]  ، وظيفه شناسي يا با وجداني[9]  ، روان رنجوري در برابر ثبات احساسي[10]  ، گشودگي يا استقبال از تجربيات [11] و سازگاري يا تطابق پذيري[12].(شولتز و شولتز[13] ، 1998، به نقل از سيد محمدي ، 1386).

روان رنجوري ( N  )

مؤثر ترين قلمرو مقياس هاي شخصيت تقابل سازگاري يا ثبات عاطفي با ناسازگاري يا روان نژند گرايي مي باشد . متخصصين باليني انواع گوناگوني  از ناراحتي هاي عاطفي چون ترس اجتماعي ، افسردگي و خصومت را در افراد تشخيص مي دهند . اما مطالعات بي شمار نشان مي دهد افراد كه مستعد يكي از وضعيت هاي عاطفي هستند احتمالا وضعيت هاي ديگر را نيز تجربه مي كنند( مك كري و كوستا ، 1992( تمايل عمومي به تجزيه عواطف منفي چون ترس ، غم ، دستپاچگي ، عصبانيت ، احساس گناه و نفرت مجموعه  حيطه N را تشكيل مي دهد . هر چند N چيزي بيشتر و آمادگي براي ناراحتي هاي روانشناختي دارد . شايد عواطف شكننده مانع از سازگاري مي شود . مردان و زنان با نمره بالا در اين N ، مستعد داشتن عقايد غير منطقي هستند و كمتر قادر به كنترل تلاش هاي خود بوده و خيلي ضعيف تر از ديگران با استرس كنار مي آيند . همچنان كه اسم اين عامل نشان مي دهد بيماراني كه به طور سنتي نوروتيك تشخيص داده شده اند كلاً نمره ي بالايي در اندازه هاي N به دست مي آورند (آيزنك و آيزنك ، 1985 به نقل از مك كري و كوستا ، 1998 (.

[1] Eysenck

[2]  Super factor

[3] Psychoticism

[4] Neuroticism

[5] Maudsely Medial Questionnaire

[6] Schultz

[7] Mccrae & ***ta

[8]Introversion/ Extroversion

[9]Conscientiousness

[10] Neuroticism/ Emotional stability

[11]  Openness

[12]  Agreeableness

[13]  Schultz & Schultz