هنگامي كه رايانه را روشن ميكنيم وارد يك محيط خاص ميشويم كه در پي آن صفحههاي تخيلي بي نهايتي وجود دارد و كاربر كه در يك محيط و مكان مشخص قرار دارد به مكانها و محيطهاي نامعلومي مراجعت ميكند، مثلاً وقتي كه در يك مراسم آنلاين با ديگران در ارتباط باشد محل ارتباط آنها محل مشخصي نميباشد بلكه يك محل مجازي و غير ملموس ميباشد كه از آن بعنوان فضاي مجازي ميتوان ياد كرد.
از لحاظ لغوي در فرنگهاي مختلف سايبري به معناي مجازي و غير ملموس و مترادف واژه انگليسي Virtual است كه با توجه به گستردگي مفهوم سايبر و اطلاق آن به تمام افعال و اقدامات واقع شده در محيط شبكههاي بين المللي بي شمار بودن مصاديق سايبر به توصيه متخصصان و دانشمندان صاحب نام اين رشته يافتن معادل و ترجمع آن به زبانهاي ديگر مجاز نميباشد، چرا كه به عقيده اين صاحب نظران با توجه به بسط مفهوم لغوي اين واژه در سطح بين المللي آن را تبديل به يك لغت بين المللي نموده و ترجمه آن و يا يافتن معادلي كه براي آن ممنكن است دايرهي مشمول و مفهوم آن را محدود نمايد لذا توصيه مي-شود همانند تلفن كه در سطح بين المللي يكسان بوده و تمامي نقاط جهان به يك معني و لفظ مشترك به كار ميرود واژه سايبر نيز به يك لفظ مشترك بين المللي استعمال شود.1
عليرغم آنچه اشاره شد در زبان فارسي سايبر را مجازي و اِسپيس را فضا ترجمه نمودهاند و تركيب آن را فضاي مجازي گويند و حتي تركيبهاي ديگري مثل جامعه مجازي، شهروند مجازي و فروشگاههاي مجازي و ... از آن ساختهاند. اخيراً معادل واژه سايبر در فارسي، فضاي توليد و تبادل اطلاعات «فنا» عنوان ميشود.1
از نظر تعريف فضاي مجازي«سايبر اِسپيس» به چند نمونه از تعاريف در سطح بين المللي نيز در ذيل اشاره ميگردد:
مجموعه به هم پيوسته موجودات زنده از طريق رايانه و ارتباط راه دو بدون در نظر گرفتن جغرافيايي عيني.2
فضا و اجتماع شكل گرفته توسط رايانه، شبكههاي رايانهاي و كاربران است به عبارتي يك دنياي مجازي كه كاربران اينترنتي وقتي online هستند موجوديت پيدا ميكنند.3
يك ناحيه واقعي كه فعاليتهاي در اين فضا اتفاق ميافتد از جمله تبادل اطلاعات و راههايي براي تجمع اطلاعات محيطي است مجازي و غير ملموس موجود در فضاي شبكههاي بين المللي ( اين شبكهها از طريق شاهراهاي اطلاعاتي مثل اينترنت به هم وصل هستند كه در اين محيط تمام اطلاعات راجع به روابط افراد، فرهنگها و ملتها و كشورها و به طور كلي هر آنچه در كره خاكي به صورت فيزيكي و ملموس وجود دارد به صورت نوشته، تصوير، صوت و اسناد ) در يك فضاي مجازي به شكلي ديجيتالي وجود داشته و قابل استفاده در دسترس استفاده كنندگان و كاربران ميباشد و به طريق رايانه اجزاي آن و شبكههاي بهم پيوسته مهم مربوط ميباشند.4
لذا ميتوان گفت ( در رابطه با مفهوم سايبر تعريف خاصي در فارسي وجود ندارد و دانشمندان مختلف معتقدند با يافتن معادل براي آن ممكن است دايره مشمول و مفهوم آن را محدود نمايند، لذا توصيه ميشود واژه سايبر به يك لفظ مشترك بين المللي استعمال شود.
گفتار دوم) تاريخچه جرايم در فضاي مجازي (سايبر اِسپيس)
گروهي معتقدند كه ايجاد فضاي سايبر در زمان اختراع تلفن توسط الكساندر گراهام بل در 1876 پا به عرصه گيتي نهاد، چرا كه پيش از اين رويدادهاي بشر محدود به روابط و تماسهاي فيزيكي بود و بشر تصور نميكرد هيچگاه بتواند فراتر از دنياي فيزيكي خود با ديگران ارتباط برقرار نمايد، اگر چنين قدمتي را براي ايجاد فضاي مجازي در نظر بگيريم ميتوان گفت با ورود اين تكنولوژي به داخل هر كشور تاريخچه ورود فضاي مجازي به داخل آن كشور دانست و در واقع اولين اقدامات خلاف قانون اعم از فعل يا ترك فعلي كه جرم انگاري شده باشد در حيطه اين تكنولوژي را ميتوان اولين جرايم ايجاد شده در فضاي مربوطه را اولين جرايم آن در كشورها دانست ولي عموم مردم فضاي مجازي را با اختراع كامپيوتر (رايانه) همسان ميدانند و معتقدند كه ايجاد چنين فضاي همزمان با ايجاد پيدايش رايانهها بوده، لذا بايد اشارهاي به پيدايش رايانه نمود.
اينترنت در سال 1964 توسط محقق بنام پائل باران () در شركت (راند) ابداع شد، وي به دنبال روش براي مطمئن سازي ارتباط پنتاگون (وزارت دفاع ايلات متحده آمريكا) با اعضاي ارتش در هنگام حمله واقعي اتمي بود و يك شبكه ارتباطات رايانههاي غير متمركز را پيشنهاد كرده كه در آن رايانه مركزي وجود نداشت.1
چون آنها ميدانستند كه سيستمي كه تنها داراي يك رايانه مركزي باشد در مقابل صدمات وارده آسيب پذير خواهد بود، لذا تصميم گرفتند به جاي آن كه اطلاعات را در يك رايانه جمعآوري، ذخيره و پردازش نمايند، آن را در تعدادي رايانه كه در جاهاي مختلف و دور از همديگر هستند قرار داده و از طريق خطوط تلفني بين آنها ارتباط برقرار كنند. و صدمه به قسمتهاي مهم و حياتي سيستمهاي ارتباطي و عدم توانايي يك مسير براي ارسال اطلاعات، ساير سيستمهاي مربوط به تأسيسات نظامي در اطراف كشور از طريق مسيرهاي ديگر با هم به تبادل اطلاعات ميپردازند.2
بر اين اساس آژانس پروژه تحقيقاتي پيشرفته(آرپا)3 كه بخشي از وزارت دفاع محسوب ميشود پيش نمونه اينترنت را در سال 1969 با عنوان آرپانتبا همكاري چندين دانشگاه ايجاد كرد. علاوه بر وزارت دفاع آمريكا دانشگاههاي كاليفرنيا در لس آنجلس و سانتا باربارا، يوتا و مؤسسه تحقيقاتي استفرد، در همان ابتدا به آپارانت متصل شدند در سال 1971 آرپانت گسترش يافت و دانشگاه ها و آژانس هاي دولتي
بيشتري را در بر گرفت كه دانشگاه هاروارد و مؤسسه صنعتي ماساچوست و سازمان ملي هوانوردي و فضايي آمريكا را شامل ميشد.1
در سال 1986 بنياد ملي علوم آمريكا (NSF) يك سيستم ارتباط بين شبكهاي با مسير طولاني را به وجود آورد و نام آن را «ان. اس. اف. نت» () گذاشت اين شبكه قادر به برقراري ارتباط با آرپانت نيز بود(ان. اس. اف. نت) شبكههاي ديگري نيز ايجاد كرد كه همگي از پروتكلهاي (تي. سي. پي. آي. پي) استفاده ميكردند. در همين زمان شبكههاي رايانهاي زيادي به اين دو شبكه متصل شدند. بدين ترتيب شبكههاي رايانهاي (ان. اس. اف. نت) با كمك آرپانت تبديل به ستون فقرات اينترنت شد. در سال 1989 آرپا مديريت آرپانت را متوقف كرد، چرا كه آرپانت بر اثر مجمتع شدن با شبكهاي ديگر تبديل به اينترنت شده بود و عموم مردم ميتوانستند از خدمات ان استفاده كنند.2
لذا با اين اوصاف تاريخچه مشخص از پيدايش جرايم اينترنتي وجود ندارد ولي به هر حال اين دسته از جرايم را بايد زائيده و نتيجه تكنولوژي ارتباطي و اطلاعاتي دانست و بر اساس مطالعات صورت گرفته منشاء پيدايش جرايم اينترنتي به قضيه رويس برميگردد: او كه بعد از بي مهري مسئولان يك شركت فروش عمده ميوه و سبري به عنوان حسابدار آنها انتخاب ميشود از طريق كامپيوتر اقدام به حسابرسي كرده و با تغيير قيمتها و تنظيم درآمد جنس، مبلغي از مراجع آن كاهش و به جاي خاص واريز ميكند.
رويس با ظرافت خاص قيمتها را تغيير ميداد، بعد از آن با نام 17 شركت محل و طرف قرار داد چكهاي جعلي صادر و از آن حساب برداشت ميكرده به طوري كه در كمتر از 6 سال بيش از يك ميليون دلار به دست آوردهاست، اما به علت نداشتن مكانيزم براي توقف اين روند، رويس خودش را با محاكم قضايي معرفي ميكند و به 10 سال حبس محكوم ميشود. بدين ترتيب زمينه جرم رايانهاي شكل ميگيرد و دادگاه را به تدوين قوانين مدون وا ميدارد.3
لذا به طور كلي تحول تاريخي جرايم رايانهاي را از مان پيدايش رايانه تا اوايل هزاره سوم ميتوان به سه نسل طبقهبندي نمود. نسل اول اين گونه جرايم كه تا اواخر دهه 80 مصداق داشت تحت عنوان جرايم رايانهاي بيان گرديد كه بيشتر شامل سرقت و كپي برداري از برنامهها و جرايم عليه حريم خصوصي در رايانه بود كه با گسترش تكنولوژي تبادل اطلاعات و ارتباطات بين المللي در دهه 90 جرايم نسل دوم تحت عنوان جرايم عليه دادهها نمود بيشتري پيدا نمود، به طور كه در اين دهه تمامي جرايم
عليه تكنولوژي اطلاعاتي، ارتباطي، رايانهاي، ماهوارهاي و شبكههاي بين المللي تحت عنوان جرايم عليه دادهها اطلاق ميشود.
در اوسط دهه 90 با گسترش شبكههاي بين المللي و ارتباطات ماهوارهاي نسل سوم جرايم رايانهاي، تحت عنوان جرايم مجازي(سايبر) يا جرايم در محيط سايبر شكل گرفته است كه با توجه به ماهيت خاص خود بيش از هر زماني نظامات حقوقي را به خصوص در حقوق جزاي ماهوي و حقوق جزايي بين الملل و آئين دادرسي دچار چالشهاي جدي نموده است. پيشينه تاريخي جرايم ناظر به توسعه و تحول جهاني «تكنولوژي اطلاعاتي» به دهه 1960 بر ميگردد، زماني كه اولين مواردي كه بدان «جرم رايانهاي» نام نهادند، به مطبوعات عمومي و مجلات علمي آن زمان منعكس شد، اين موارد در برگيرنده ظهور اوليه و ساده به كارگيري رايانه شامل جاسوسي رايانهاي، خرابكاري رايانهاي و سوء استفاده غير قانوني از سيستمهاي رايانهاي بود.
از اواسط دهه 1970 مطالعات تجربي در مورد جرايم رايانهاي آغاز شد. اين مطالعات تعداد محدودي از جرايم رايانهاي را مطرح نمود اما در همان زمان تعداد بسياري جرايم رايانهاي صورت گرفته بود كه يا گزينش نشده بود يا اصولاً شناخته شده نبود، از نمونه اين جرايم ميتوان به قضيه «امريكن اكويتي فوندينگ» در آمريكا(كلاهبرداري از طريق سوء استفاده از 56 هزار مورد بيمه به ارزش حداقل 30 ميليون دلار) و قضيه «هراشتات» در آلمان ( مربوط به معاملات ارزي خارجي به ارزش چند ميليون دلار كه منجر به ورشكستگي بانك هراشتات در سال 1974 و ورود ضرر بالغ بر 2/1 ميليون مارك آلمان به مشتريان گرديد) اشاره نمود.
ديدگاه عمومي و عملي در مورد جرايم رايانهاي در دهه 1980 به گونهاي بنيادين تغيير يافت، مشخص گرديد كه جرم رايانهاي محدود به جرايم اقتصادي نبوده و ساير زمينهها را هم كه جنبهي اقتصادي ندارد مثل دستكاري رايانه بيمارستان يا تعدي نسبت به حريم خصوصي زندگي ديگري را نيز در بر ميگيرد. در اواخر اين دهه و با پيشرفت سريع تكنولوژي اطلاعات، بيشتر نظرها در زمينهي جرايم رايانهاي به انتقال غير قانوني سرمايهها با استفاده از ابزار الكترونيكي مانند سامانههاي خود پرداز، ويروسهاي رايانهاي و كرمهاي رايانهاي و نفوذ يابندگان و همچنين جعل اسناد با استفاده از رايانه معطوف شده بود. خطر خراب كاري خصوصاً در سال 1989 آشكار شد، زماني كه در تحقيقات جنايي در جمهوري فدرال آلمان خرابكاري (نفوذ يابندگاني) آلماني شناسايي شدند كه با استفاده از شبكههاي اطلاعاتي بين المللي دادهها توانسته بودند به اطلاعات خارجي محرمانه آمريكا انگلستان و چند كشور ديگر دست يافته و اين اطلاعات را به سرويس امنيتي روسيه بفروشند (باستاني، برومند، 1383)
تقريباً در همان اوان خطر ويروسها و كرمهاي رايانهاي آشكار شد زماني كه كرم اينترنتي كه توسط يكي دانشجوي آمريكايي ساخته شده بود در طي چندين روز نزديك به 6000 سيستم رايانهاي متصل به شبكه جهاني اينترنت را مختل نمود.
در دهه 90 ميلادي همزمان با رشد سريع تكنولوژي رايانه و فراگير شدن شبكه جهاني اينترنت جرايم رايانهاي شكل و ابعاد جديدي به خود گرفته است در اين دهه علاوه بر جرايم شناسايي شده ميتوان به جرايم جديدي از قبيل قاچاق كلمات رمز در اينترنت جرايم در محيط مجازي يا جرايم سايبري، جرايم مولتي مديا (چند رسانهاي) اشاره نمود فعاليتهاي فراملي مجرمانه در خصوص جرايم رايانهاي و اينترنتي امروزه ابعاد جديدتري يافته و روز به روز به گستردگي آن افزوده ميگردد. به طوري كه برخي از مؤسسات و سازمانهاي بين المللي در اين زمينه اقداماتي نمودند كه ذيلاً به آنها اشاره ميشود.
تصويب موافقتنامه جرايم رايانهاي در سال 1986 – 1985 توسط شوراي اروپا كه نتيجه تلاش سازمان همكاري و توسعه اقتصادي اروپا (OECD) كميته تخصص شوراي اروپا، سازمان ملل و انجمن حقوق جزاء (AIDP) ميباشد كه هر يك از سازمانهاي مذكور گامهاي بلندي براي تدوين قوانين مرتبط به جرايم رايانهاي بردشاته و تقسيم بنديهاي در ارتباط با اين گونه جرايم پيشنهادي نمودهاند.
در سال 1989 كميته تخصص شوراي اروپا در خصوص جرايم رايانهاي پس از بررسي نظريههاي ارائه شده توسط سازمان همكاري و توسعه اقتصادي اروپا (OECD) و نيز بررسيهاي حقوقي دو فهرست تحت عنوان فهرست حداقل يا اجباري و فهرست اختياري براي تدوين و يكنواخت نمودن سياست جنايي مربوط به جرم رايانهاي به شوراي اروپا پيشنهاد نمود كه مورد تصويب واقع شد در سال 1994 انجمن بينالمللي حقوق جزا (AIDP) در نشست خود يكسري اعمال و افعال را به عنوان جرايم مستقل رايانهاي تدوين نمود تا اين كه بالاخره شوراي اروپا در 23 نوامبر سال 2001 ميلادي مبادرت به وضع موافقتنامه جرايم رايانهاي نمود كه بدون شك نتيجه سالها تلاش مستر آن شورا و سازمانهاي مختلف بينالمللي بوده است. لازم به ذكر كه اين موافقتنامه در چهار فصلي و چهل و هشت گفتار تصويب شده است1.
در هر يك از كشورها به تناسب ورود اين تكنولوژي جرايم مربوط به فضاي مجازي در آنها شيوع پيدا نمود.
در خصوص تاريخ وقوع جرايم در فضاي مجازي نميتوان وقوع آن را به سال 1341 كه رايانه وارد ايران شد همزمان دانست. كاربرد رايانه در سالهاي اوليه بسيار محدود بوده و در دهه 50 و 60 كم كم بر
تعداد رايانههاي موجود در ايران و همچنين وسعه برنامههاي افزوده شد به دليل عدم وجود قانون مدرن و آمار دقيق از جرايم و سوء استفاده از رايانه نميتوان تاريخچهاي مشخص بيان نمود.ليكن در اواخر دهه 1360 مواردي از تخلفات رايانهاي به صورت كپي و تكثير غير مجاز نرم افزارها نمود پيدا كرده است كه تا اواسط دهه 70 نيز اكثر تخلفات رايانهاي به صورت عدم ايفاي تعهد توسط شركتهاي طرف قرار داد بود كه خود نيز ممكن است ناشي از سوءنيت و قصور متعهد و يا عدم تبيين دقيق موضوع تعهد و قرارداد باشد.
بر اساس اطلاعات موجود اولين جرم اينترنتي در ايران در تاريخ 26 خرداد 1378 به وقوع پيوسته يك كارگر چاپخانه و يك دانشجوي كامپيوتر در كرمان اقدام به جعل چكهاي تضميني مسافرتي كردند و چون تمايز و تفاوت چنداني بين جرم اينترنتي و جرم كامپيوتري وجود ندارد عمل آنها جرم اينترنتي محسوب ميگردد1 .
كه با توجه به گسترش رايانه و تكنولوژي اطلاعات در ايران گروههاي هكر موسوم به گروه مش قاسم و .. بوجود آمدند و جرمهاي نظير جعل اسكناس، اسناد و بليطهاي شركتهاي تعاوني اتوبوسراني، جعل اسناد دولتي از قبل گواهينامه، كارت پايان خدمت، مدرك تحصيلي و جعل چكهاي مسافرتي بخشي از اين جرايم ميباشد.
با توجه به گسترش رايانه و تكنولوژي اطلاعات در ايران با گسترش تخلفات مرتبط با كپي و تكثير غير مجاز نرم افزارها و برنامههاي رايانهاي سرانجام پس از سالها بحث و بررسي قانون « حمايت از پديدآورندگان نرم افزارهاي رايانهاي» در دي ماه 1379 تصويب شد. كه آيين نامه اول آن نيز در 70 ماده تهيه و در اواخر سال 1380 جهت بررسي و تصويب به هيأت وزيران ارسال شد. از طرف ديگر با شيوع و وقوع جرايم مرتبط با رايانه و شبكه جهاني (اينترنت) مقامات قضايي و انتظامي اقداماتي در رابطه با بررسي مبارزه و پيشگيري از جرايم رايانهاي و آموزش نيروي متخصص در اين زمينه به عمل آورند با اين وجود بنظر برخي ديگر مواردي از جرايم رايانهي در دهه 60 به عنوان اولين جرايم رايانهاي در اين قسم مورد شناسايي واقع شدند يكي از اين جرايم كه در دادگستري رسيدگي شد و منجر به صدور حكم محكوميت عليه متهم شد. جرم نسخه برداري غير مجاز بوده كه به موجب دادنامه مورخه 3/4/1372 شعبه 65 دادگاه كيفري 2 تهران در خصوص شكايت يك شركت نرم افزار رايانهاي مبادرت به صدور رأي مينمايند كه پس از احراز وقوع بزه به استناد بند 11 ماده 23 قانون حمايت از حقوق مؤلفان و
مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 متهم را به تحمل مجازات محكوم و حكم به جلوگيري از عرضه نرمافرارهايي كه به طور غير مجاز تكثير شدهاند صادر مينمايد1.
1 – باستان، برومند، جرايم رايانهاي و اينترنتي، انتشارات بهنامي – تهران 1383، ص 54.
1 – سند راهبردي امنيت فضاي توليد و تبادل اطلاعات، وزارت ارتباط و فنآوري اطلاعات.
2-http://www.search .tech target
3- http://www.Aits.tgk1 – cyberspace.
4- عبقري، آدينه، جرايم رايانهاي جلوه نوين از بزهكاري – پاياننامه كارشناسي ارشد دانشگاه تهران، 1377،ص2.
1-www.hamshahrine.ir/details/2412
2- عبدالصمد خرم آبادي، جرايم فنآوري اطلاعات، پاياننامه دوره دكتري، دانشگاه تهران، 1384، ص37.
3- Advanced Research project Agency (ARPA)
1 – جينادي آنجليز، جرايم سايبر، ترجمه عبدالصمد خرم آبادي و سعيد حافظي، انتشارات شوراي عالي اطلاع رساني، تهران، 1383، ص9.
2 – خرم آبادي، احمد، حقوق كيفري فناوري اطلاعات مسئوليت كيفري ارايه دهندگان خدمات اينترنتي، نشر داديار، 1391.
3- WWW.hamshahrionline.ir /details/10675
1 – بابازاده. قاسم – خبرنامه انفرماتيك، ش 81، سال 1381
1-WWW.hamshaharionline.ir/dtails/10675
1 – شيرزاد نيك ابادي، كارمان(1383) بررسي جرايم رايانهاي در حقوق كيفري ايران و حقوق بين الملل پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركز.