مفهوم مكتب خانه
در دوره ي اسلامي، مكتب به مفهوم هاي گوناگون به كار رفته است، اما مفاهيم آموزش و انديشه وجه مشترك همه ي آن ها بوده است. در بيش تر فرهنگ هاي فارسي و براي مثال، در لغت نامه ي دهخدا، براي مكتب اين معاني آمده است: جاي كتاب خواندن، جايي كه در آن نوشتن مي آموزند، دفترخانه، جايي كه در آن كودكان را تعليم مي كنند و نوشتن و جز آن مي آموزانند و ... .
منظور ما از مكتب خانه در اين تحقيق، مكاني است كه در آن آموزش ابتدايي سنتي با نظام ويژه اي انجام مي گرفت. در دوره ي قاجار، واژه ي مكتب فقط به مكان آموزشي سنتي، يا قديمي گفته نمي شد. بلكه برخي از نويسندگان و گويندگان آن را به معني مدرسه ي جديد نيز به كار برده اند. از اين نمونه است مدرسه اي به سبك جديد كه ميرزا حسن رشديه به نام مكتب آن را گشود، ولي منظور از مكتب خانه در اين تحقيق، تنها مكان هاي آموزشي ابتدايي پيش از تأسيس مدارس جديد است كه توسط دانش آموختگان حوزه هاي علميه اداره مي شد.
5- انواع مكتب خانه
از لحاظ جنسي مكتب خانه ها سه شكل داشتند:
مختلط: در اين نوع، دختران و پسران با هم به تحصيل و سوادآموزي مي پرداختند و بيش تر مكتب داران اين مكتب خانه ها زن بودند، هر چند كه گاه مردان نيز، در مكتب خانه هاي مختلط به تعليم مي پرداخته اند، يا از مرداني كه خوش خط بودند به عنوان «مشاق» هفته اي يكي - دو روز، دعوت مي كرده اند، تا آموزش خط بدهند. پسران در اين مكتب خانه ها، تا سن كمي تعليم مي يافتند.
پسرانه: نوع ديگري از مكتب خانه هاست كه در آغاز، فقط پسران در آن درس مي آموختند، يا پسراني كه به سن بالا مي رسيدند و ديگر در مكتب خانه هاي مختلط جاي شان نبود، به آن جا مي رفتند. شمار اين مكتب خانه ها فزون تر از ديگر انواع بود.
دخترانه: مكتب خانه هايي است كه ويژه ي دختران بود.
البته دوران تحصيل در آن ها به درازا نمي كشيد. در اين مكتب خانه ها، معلم خط (مشاق) بيش تر مرد بود.
مكتب خانه هاي دوره ي قاجار را مي توان به سه گروه زير تقسيم كرد:
- مكتب آخوند باجي ها.
- 2. مكتب خانه هاي عمومي.
- 3. مكتب خانه هاي خصوصي.
6 - مكتب آخوند باجي
آخوند باجي، يا ميرزا باجي، يا ملا باجي و يا شاه باجي به خانم معلمي مي گفتند كه از دانش مختصري برخوردار بود و در بيش تر موارد عاقله زناني بودند كه بيش از علم و دانش، تجربه ي زندگي داشتند. ملا و آخوند نيز لفظي بود كه در مورد مردان و زنان داراي دانش و سواد، و بيش تر در زمينه هاي ديني به كار مي رفت. وظيفه ي آخوند باجي ها آموزش كودكان 4 تا 7 ساله بود. شماري از اينان عالمه بودند؛ اما بيش تر آنان، سواد و آگاهي چنداني نداشتند.يحيي دولت آبادي چهره ي آخوند باجي هاي عصر خود را اين گونه تصوير كرده است:
«در پنج سالگي مرا به تحصيل خط و سواد واداشته اند. به اين ترتيب كه تا مدتي، نزد زن هايي كه عبارت ساده اي مي توانسته اند بخوانند و قرآن را از روي عقيده ي مذهبي به زحمت فرا مي گرفته، اغلب از نوشتن محروم بوده اند، عمر خود را صرف كرده، بي آن كه بدانم از آن ها چه آموخته ام. از اين قبيل زن ها در شهرها بيش تر و در دهات كم تر يافت مي شد. شغل شان پرستاري كودكان در خانه ي خودشان و يا در خانه هاي محترمين بوده است».
هدف از تعليم: هدف از تعليم در اين مكتب خانه ها آشنايي مختصر با سوره هاي كوچك قرآن و اخلاقيات و شرعيات و الفبا بود. در اين مكتب خانه ها نوشتن آموخته نمي شد و همه چيز شفاهي بود. بنابراين به كاغذ و قلم و وسائل ديگر نيازي نبود. آخوند باجي ضمن ياد دادن سوره هاي كوچك قرآن به آنان آداب معاشرت زمان را نيز مي آموخت و آنان را نصيحت مي كرد:
«وارد خانه كه مي شوي سلام كن؛ تا از تو چيزي نپرسند حرفي مزن؛ سر سفره هر چه جلوي توست از همان بخور؛ به آن طرف سفره دست دراز مكن؛ وقتي سير شدي برخيز و بگو الهي شكر؛ برو سر حوض دست خود را بشوي و با چادر نماز خشك مكن و دماغت را با گوشه ي چارقد نگير و غيره».