نظريه­هاي سلامت­روان

نظريه زيگموند فرويد

فرويد اولين دانشمندي بود كه به شيوه­ي علمي منظم و منطقي و براساس يك سلسله اطلاعات  كلينيكي، تأثير دوران رشد و تكامل را در ايجاد شخصيت انسان مطرح نمود و اهميت آنرا مورد تأكيد قرار داد به اعتقاد او شخصيت انسان در اواخر سال پنجم زندگي كامل مي­شود و پس از آن هر نوع رشد و تكاملي كه رخ مي­دهد فرعي است به نظر وي در كودكي 4 مرحله جسماني شمولي ـ جنسي وجود دارد كه شخصيت او را شكل مي­دهد. اين مراحل عبارتند از: مرحله دهاني، مقعدي، فاليك و مرحله جنسي مي­باشد(نويد و راتوس[1]،2007، ترجمه سيدمحمدي،1389).

از نظر فرويد، اضطراب زيربناي تمام هنجارهاي رواني و در واقع اضطراب در اصل انسان را براي مقابله با خطر تجهيز مي­نمايد و اضطراب بر سه نوع مي­باشد:

1ـ اضطراب واقعي يا عيني

2ـ اضطراب نوروتيك

3ـ اضطراب اخلاقي(احمدزاده،1385، به نقل از عطارشوشتري و شفاعي،1391).

مطرح­ كردن نظريه فرويد حتي به اختصار كار آساني نيست. زيرا شكل­گيري نظريه او در طول  زندگي وي بصورت تدريجي و حتي تا آستانه درگذشت او در سال 1939 همچنان ادامه داشته است. از نظر فرويد ساختار شخصيت شامل دستگاه پويا و مربوط به هم است. نهاد، خود، فراخود و بنابراين كار فرد رسيدن به هدف­هاي مورد نظر به شيوه­اي است كه از نظر جامعه پذيرفته شده باشد. در واقع خود، نماينده­ي آگاهي هشيارانه از جهان است پس در واقع از نظر فرويد رشد واقعي شخصيت تابع گذر فرد از يك رشته مراحل رواني ـ جنسي است. فرويد (1963) ويژگي­هاي خاصي براي سلامت ­روان شناختي كه ذكر كرده است كه نخستين ويژگي خودآگاهي است. يعني هرآنچه كه ممكن است در ناخودآگاهي موجب مشكل شود بايستي خودآگاه شود عوامل سركوب­ شده در ناخودآگاه بايستي دگرگون شوند و انرژي صرف ­شده براي نگهداري آنها در ناخودآگاه بايستي به من بازگردانده شود. تجارب كودكي ناخودآگاه بايستي باز گشوده شوند و از اين طريق به­ فرد كمك شود تا شيوه­ي ارضاي كودكانه را رها كند. در نهايت خودآگاهي حقيقتي ممكن نيست مگر اينكه كنترل غيرواقعي و غيرضروري من برتر در هم شكسته شود(مريدي،1389؛ به نقل از پارسايي كيا،1390).

زيرا ظرفيت ناخودآگاه من برتر بازتابي از تحريم­ها، ممنوعيت­ها و ايده­آل­هاي والدين فرد است و اين مسايل در انسان نوعي احترام غيرمنطقي و انعطاف­پذير را جايگزين وجدان سخت­گير و اخلاقي مي­شود اين واپس­زده خودآگاه شوند مي­توانيم زندگي لذت­آوري را شروع كنيم خودآگاهي لذت­ طلبي نيست. خودآگاهي عنصر اصلي سلامت­ روانشناختي و در شخص بالغ نتيجه واپس­زني تمايلات غريزي جايگزين محكوميت آنها مي­شود به­ نظر فرويد:«خودآگاهي براي سلامت­ روانشناختي كفايت­كننده نيست» در نتيجه فرويد معيار نهايي سلامت­ روانشناختي را بيگانگي منطقي از علاقه­مندي­ها و اشتباهات عمومي مي­داند(سمنگان و جوكار،1389).

نظريه­ي كارل يونگ

يونگ معتقد است كه در هر فرد نوعي شخصيت ناخودآگاه جمعي و از قبل تعيين ­شده توسط نژاد او شكل گرفته است. فرد براساس آن تجارب فردي خود را به نحوه انتخابي بر مي­گزيند. يعني به وسيله تجارت فردي بخصوص شخصيت ناخودآگاه جمعي و نژادي خود رابطه و تغيير دهد. با اين تعريف شخصيت فرد نتيجه نيروهاي درون كهن و عوامل موجود بيروني زمان حاضر اوست. اهميتي كه يونگ براي گذشته نژادي و تاريخي شخصيت فرد قائل بوده است باعث شده كه پيش از هر روانشناسي ديگر به مطالعه مذاهب، سنبل­هاي قديمي، آداب و رسوم و عقايد انسان­هاي اوليه بپردازيم و براي آنها همان ­قدر اهميت قائل شود. به ­نظر يونگ شخصيت از چند سيستم جدا ولي مربوط به ­هم تشكيل شده است كه مهم­ترين اين سيستم­ها عبارت است از:

ـ ايگو

ـ ناخودآگاه شخصي و عقيده­ها

ـ ناخودآگاه جمعي

علاوه براين سيستم­هاي متقل به صفات ديگري مانند:

ـ نگرش­هاي برون­گرايي و درون­گرايي

ـ كنش­هاي فكر

ـ احساس و ابتكار نيز در نظريه يونگ داراي اهميت خاصي هستند. از نظر يونگ فرآيند تفرد از عوامل مؤثر در سلامت­روان است. تفرد در ساده­ترين شكل آن عبارتست از:

ـ منفرد شدن

ـ همگون ­شدن

ـ تميز تدريجي خودآگاهي از ناخودآگاهي

ـ منحصر به­ فرد شدن بي­ نظير

بطور كلي فرد به خود حقيقي مبدل مي­شود و براي رسيدن به اين تفرد نياز است كه نسبت­هاي ناخودآگاه و خودآگاه يكپارچه شوند. به ­نظر يونگ سلامت­ روانشناختي و خودشناسي يكسان هستند و تحقق خود به سه معيار مشخص مي­شود:

1ـ بايستي واپس­زني تخليه شود.

2ـ از طريق مشاركت بي­قيد در مذهب و يا نمادي از اين نوع ناخودآگاه را درك كند.

3ـ از طريق ايمان به نماد يا اسطوره­ي خصوصي به خودشناسي نزديك مي­شود.

از نظر يونگ، در رشد سالم، تمام نيروهاي مخالف و موافق در يك هماهنگي و وحدت پيش مي­روند به نحوي كه تكانه­هاي نهاد يا نظارت خردمندانه «من» و مواظبت و مراقبت «من برتر» بصورت قابل قبولي فرهنگي و تحت شرايط مورد تأييد جامعه ارضا مي­شوند (شاملو، 1377، به نقل از مرادي دولت آبادي،1391).

نظريه­ي آلفرد آدلر

آدلر از اولين پيروان فرويد بود ولي بعدها از او جدا شد و مكتب خود را به نام روانشناختي فردي تشكيل داد اساس نظريه­ي او براين است كه انسان در اصل بوسيله­ي عوامل اجتماعي برانگيخته مي­شود و از عوامل بيولوژيك. آدلر معتقد بود كه در هر انساني احساس حقارت وجود دارد و يكي از طرق برگزيده براي جبران احساس حقارت و ضعف تلاش براي كسب قدرت و طريق ديگر انكار و عقب­ نشيني از واقعيت است. از نظر آدلر سبك زندگي هر فرد منحصر به خود اوست و در تمام طول  عمر الگوي رفتارهاي بعدي او قرار مي­گيرد(شاملو، 1377، به نقل از خزل پور،1390).

بنا به نظر آدلر (1937) فرد برخوردار از سلامت ­روانشناختي توان شهامت با جرأت عمل ­كردن براي رسيدن به اهدافش را دار چنين فردي جذاب و شاداب و روابط اجتماعي سازنده و مثبتي را با ديگران دارد. به عقيده آدلر، فرد سالم از مفاهيم و اهداف خويش آگاهي دارد و عملكرد او مبتني بر عذر و بهانه نيست، فردي مطمئن و خوش­ بين است و ضمن پذيرفتن اشكالات خود در جبران، اقدام به رفع آنها مي­ كند (كورسني[2]، 1972؛ به نقل از مرادي دولت آبادي،1391).

به ­نظر آدلر فرد داراي سلامت ­روان، روابط خانوادگي صميمي و مطلوبي دارد و جايگاه خودش را در كوره­هاي اجتماعي و خانواده بدرستي مي­شناسد. فرد سالم مرتباً به بررسي ماهيت اهداف و ادراكات خويش مي­پردازد. فرد سالم در زندگي هدفمند و غايت مدار است و اعمال او مبتني بر تعقيب اهداف است. فرد سالم خالق عواطف خودش است نه قرباني آنها، فرد سالم از اشتباهات اساسي پرهيز مي ­كند، اشتباهات اساسي شامل:

ـ اهداف نادرست و محال

ـ درك نادرست و توقع بي­ مورد از زندگي، تقليل يا كاهش ارزشمندي خود، ارزش­­ها و باورهاي غلط مي­باشد.

- چنين فردي سعي در كاستن عقده حقارت دارد و بدنبال غلبه و چيرگي بر بي­ جرأتي است و در نهايت چنين فردي موفق مي­شود كه انگيزه­هاي نامطلوب خود را دگرگون سازد.

- فرد سالم داراي علاقه­ اجتماعي وصل به مشاركت اجتماعي است. جالب­ترين هدف شخصيت سالم به عقيده­ي آدلر تحقق خويستن است. بينش­گري و ابتكار فيزيكي از ويژگي­هاي ديگر سلامت­ روانشناختي است(نويد و راتوس،2007، ترجمه سيدمحمدي،1389).

[1] - Navid & Rathus

[2] - Corseny