عصر حاضر را به حق عصر فن آوري اطلاعات ناميدهاند. رايانه يكي از ساختارهاي بسيار مهم و منحصر به فردي است كه همه ابعاد زندگي را دگرگون ساخته و آثار گسترده و شگرفي بر جاي گذاشته است.
در ابتداي ورود رايانه به زندگي انسان، تنها بخشهاي خاصي از جامعه تحت تاثير آن قرار گرفته بود، ولي در سالهاي اخير نهضت فن آوري اطلاعات به طور بنيادين جوامع بشري را در كليه امور اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي تغيير و متحول نموده است تا جايي كه اكنون به سختي ميتوان بخشهايي از جوامع توسعه يافته يا در حال توسعه را يافت كه تحت تاثير آن قرار نگرفته باشند.[1]
رشد دنياي تكنولوژي اطلاعاتي جنبههاي منفي نيز دارد. بدين مفهوم كه امكان رفتارهاي ضداجتماعي و مجرمانه را به وجود آورده كه بيش از اين به هيچ وجه امكان پذير نبوده است. سيستمهاي كامپيوتري فرصتهاي تازه و بسيار پيشرفتهاي براي قانون شكني در اختيار انسان قرار ميدهد و توان بالقوه ارتكاب گونههاي مرسوم و كلاسيك جرايم را به شيوههاي غير مرسوم جديد سوق ميدهد.[2] در محيط سايبري با خلق دنياي مجازي موانع بسياري از بين رفته و ارتكاب جرايم تسهيل شدهاست. فضاي سايبر شرايطي را به وجود آورده كه بزهكاران ميتوانند در مكانهايي غير از جاهايي كه آثار و نتايج اعمال آنها ظاهر ميشود مرتكب جرم شده و به راحتي و با كمترين هزينه و اضطراب، بيشترين خسارات و صدمات را به بار آورد و در عين حال ناشناخته باقي بمانند.
تعداد اين جرايم در چنين مدت اندكي آنچنان فزوني يافت كه هر روز شاهد بروز عنوان و شكل جديدي از آنها هستيم.
پيش از اين شيوه چنين بود كه با بروز طيف خاصي از جرايم، آنها را در چهار چوب همان تقسيم بندي ها و قالب هاي سنتي حقوق كيفري نظير جرايم عليه اشخاص، اموال، امنيت و آسايش عمومي تدوين و مدرج مي كردنند. جرايم سايبر نيز در ابتدا از چنين شيوهاي تاسي ميكرد و به همين خاطر چنين مينمود كه اين جرايم بيشتر همان جرايم سنتي هستند كه از طريق فن آوري هاي نوين چيزي بيش از ابزار- كه در حقوق كيفري اهميت آنچناني ندارد- نيستند.[3]
كامپيوتر با توجه به قابليت هاي بسيار زياد همچون دقت بالا، سرعت زياد، ذخيره سازي حجم زياد اطلاعات، خستگي ناپذيري و ساير محاسن از طرفي و فراملي بودن و محدود به مكان خاص نبودن گسترگي فضاي كامپيوتر و كاربران از طرف ديگر، باعث شده است تا عدهاي سودجو و فرصت طلب با كسب مهارت و دانش لازم، راهها و شريانهاي لازم را براي ورود به سيستم هاي كامپيوتري دولتي، خصوصي و اداري بدست آورند و موجب بروز مشكلات و خسارت فراواني شوند. افزايش چشمگير سوءاستفاده كامپيوتري و بالا بودن حجم خسارت و زيان هاي وارده موجب گرديد تا افراد مختلف از جمله جرم شناسان، حقوقدانان و متخصصان كامپيوتر به مطالعه و بررسي همه جانبۀ اين پديده روي آورند.
سرقت از با سابقهترين جرايم بشري است كه در جامعههاي مختلف به شيوههاي گوناگون ديده ميشود. اين پديده در طول زمان دستخوش دگرگونيها و تغيرات زيادي شده اما تنها چيزي كه از بدو پيدايي و شكل گيري آن تا كنون ثابت مانده زشتي و مذموم بودن ماهيت آن است.
با گذشت زمان شيوهها و روشهاي سرقت به نوع اموال و اشياء مسروقه و وسائل و ابزار مورد استفاده براي ارتكاب سرقت تغيير يافته، به طوري كه امروزه برخي از سارقان از آخرين تكنيكها و تكنولوژيها براي پيشبرد كار خود استفاده ميكنند. به همين لحاظ شيوه مقابله و روشهاي برخورد با آنها متناسب با دگرگوني هاي سرقت و گرايش به آن تغيير يافته، مقابله با آن نيز دشوار تر شده است. هرچند برخي بر اين باورند كه اصلاح قوانين سنتي جزايي پاسگوي نيازها در برابر جرايم سايبري است در مقابل عده اي معتقدند دنياي مجازي دنياي جديدي است و مجرمان سايبر از لحاظ جرم شناسان از مجرمان متفاوتند و مجازات ها و درمان هاي متفاوتي را نياز دارند.
سرقت يك پديده اجتماعي است كه عوامل اين پديده را ميتوان چنين بر شمرد: عامل اقتصادي، عامل سياسي، عامل اجتماعي، عامل شخصي، نارساييهاي قانوني و عامل قضايي. كه اين عوامل ميتوانند اين پديده را هم افزايش دهد و هم كاهش دهد. لذا يكي از راههاي كاهش سرقت رايانهاي، پيشگيري است.
اقدامات پيشگيرانه غير قهر آميز به طور خاص ناظر بر پيشگيري است، يا بر خود فرد اعمال ميشود يا بر وضعيت. زيرا فرض بر آن است كه تعامل ميان عوامل شخصي و وضعي، شخص را در معرض ارتكاب جرم قرار داده و ما در صدد خنثي كردن آن هستيم.
جرم انگاري افعال به عنوان آخرين حربه عليه هنجار شكنان مورد توجه قرار ميگيرد. وضع قانون مناسب يكي از مهمترين راهكارهاي مقابله با وقوع جرم از سوي افرادي است كه نقض هنجار نموده و تدابير پيشگيرانه و منعي را هم خنثي كردهاند.
1-2- بيان مساله
با ورود انسان به عصر اطلاعاتي و دست يابي به تكنولوژي ارتباطات و فن آوري اطلاعات و تولد فضاي مجازي عرصهاي ديگر در زندگي انسان امروز پديد آمده و با رشد سريع دنياي مجازي در چند سال گذشته، تجربه زندگي جديد و متفاوتي براي بشر فراهم شده است. از طرفي همانطور كه اين جهان مجازي مرزهاي و قلمروهاي سرزميني را در نورديده و خود را از قيد و بند زمان و مكان رها ساخته است، در عين حال با جهان واقعي پيوند تنگاتنگي دارد.
ورود بشر به جهان مجازي شرايط جديدي را به دنبال داشتهاست. در اين دنيا انسانها هويت جديدي پيدا ميكنند و ميتوانند در دنياي باز نمايي شده مجازي خود را باز بيابند. فضاي مجازي كه منشا تحولات گوناگون در زندگي بشر بوده، به همان اندازه كه شرايط زندگي را بهبود بخشيده، زمينه مساعدي براي ارتكاب جرم نيز بوده است.
جرم و جنايت سابقه طولاني در زندگي انسان دارد. به عبارت ديگر جرم پديده اجتناب ناپذير سازمان اجتماعي است. تاريخ نشان ميدهد به موازات به وجود آمدن جرم در جامعه انساني، بشر هميشه به دنبال راهكارهايي براي مبارزه و پيشگيري از آن بوده است.
علم جرم شناسي داراي يك پيشينه صد ساله است و در حقيقت در پي كشف عوامل جرم زا و شرايط موثر در بروز رفتارجنايي بوده تا به مدد آن و البته بهرهگيري از تمامي تخصصهاي علمي به روش هاي پيشگيري از حدوث جرايم و روش هاي درمان و اصلاح و تربيت بزهكاران دست يابد.
جرم شناسي در حوزه سايبر داراي گستردهاي وسيعي از شخصيت شناسي بزهكاران سايبر و ريشهيابي بزهكاري سايبر با روش هاي پيشگيرانه از اينگونه جرايم است.
قربانيان جرايم سايبر در واقع قربانيان پيشرفت تكنولوژي هستند اما نكته قابل توجه در اين بين آن است كه بسياري از بزهديدگان جرايم سايبري براحتي طعمه بزهكاران سايبري مي شوند.
لذا ما بر اين باوريم كه قربانيان جرم سايبري هميشه بي گناه نيستند و چه بسا خودشان ناخواسته آغازگر بزه سايبري هستند. ضعف شخصيتي، فقدان اطلاعات كافي در رابطه با محيط مجازي و عدم دقت در محافظت دادهها مواردي است كه قرباني بزه سايبري را در قرباني شدنش مساعدت ميكند.
عوامل بسياري در شكل گيري جرايم سايبري موثرند همچون عوامل اقتصادي، فرهنگي، سياسي، مشكلات روحي و رواني كه جرم سرقت در فضاي مجازي هم شكل گرفته از اين عوامل است. در بررسي علل و انگيزه هاي سرقت مي توان از عوامل متعددي نام برد كه در يك بررسي كلي ميتوان به دو دسته از عواملي كه در اين پديده تاثير قابل توجهي دارند اشاره نمود:
- علل اجتماعي،اقتصادي
2- علل و انگيزه رواني- عاطفي.
بدون ترديد فقر اقتصادي و نياز مالي تاثير به سزايي در ارتكاب سرقت سايبري دارد. فقر و محروميت مادي يكي از مهمترين عوامل به وجود آورنده سرقت است. فردي كه دچار اين آسيب اجتماعي است از يك سو از لحاظ رواني احساس حقارت ومغبون بودن ميكند، از جامعه طلبكار ميشود و از سوي ديگر چون جامعه را مسئول محروميت و فقر خود مي پندارند نوعي احساس انتقام در او پرورش مي يابد.
بسياري از سرقت سايبري بيش از آن كه ريشه اقتصادي داشته باشد، ناشي از عوامل سياسي و اجتماعي است. از قبيل افزايش توقعات، تجمل گرايي به ويژه توسط رهبران جامعه، كه علاوه بر تاثير نامطلوب در جامعه، انگيزه ارتكاب جرايم مالي را افزايش ميدهد.
لذا مهمترين مسئله در مقابله با جرايم سايبري مسئوليت پذيري دولت در سياست گذاري كارشناسانه و همه سو نگر براي تدوين سياستها، قوانين و مقررات مناسب حمايتي، هدايتي، نظارتي است در اين مسير بهره گيري از توان علمي و اجرايي كشور، رويكرد ميان رشتهاي و ميان بخشي ضروري است. بايد با توجه به خصوصيت مجرمين سايبري و علل و انگيزههاي سرقت سايبري راه معقولي براي پيشگيري اين جرايم در نظر گرفت. آيا فرقي نيست بين افرادي كه به قصد تفنن و خود نمايي مرتكب سرقت در فضاي مجازي ميشوند با افرادي كه داراي تخصص فني و دانشگاهي هستند كه مرتكب جرايم خطرناك و جدي ميشوند كه موجب خسارت هنگفت ميگردد؟
راه عاقلانه براي پيشگيري جرايم سايبري كدام است؟ سختگيريهاي قانوني و مراقبت از افراد مانند طناب كشي هاي وسط استخر براي عبور نكردن شناگران در محدوده امن و به كارگيري غريق نجات هاي متعدد، يا آموزش علمي شنا؟
مجازات زماني بازدارندهاست كه زمينههاي ارتكاب جرم را از بين ببريم. البته اين گفته بدان معنا نيست كه متهمان را از مجازات معاف كرد بلكه اين گفته توصيه ميكند كه زمينه جرم را بشناسيم تا به نتيجه مطلوب برسيم. به گفته يكي از جامعه شناسان:«پليسهاي آينده مجبور خواهند بود كه قانون را نه به وسيله اسلحه بلكه به وسيله مغزشان به اجرا بگذارند.»
لذا در اين رساله مختصر بر آنيم تا ضمن تبيين سرقت در فضاي مجازي به عنوان يك پديدهاي كه حاصل گسترش تكنولوژي است به بررسي و شناسايي عوامل موثر در گرايش و افزايش سرقت سايبري بپردازيم تا با توجه و عنايت پروردگار بتوانيم راهكارها و پيشنهادهايي جهت پيشگيري و كاهش سرقت در فضاي مجازي ارائه بنماييم.
1-3-اهميت و ضرورت تحقيق
جرايم سايبري جزء جرايمي هستند كه جديد و ناشي از تكنولوژي مدرن است، با توجه به اين دو نكته يعني جديد بودن و ناشي از تكنولوژي مدرن بودن، درهر گونه آناليز جنايي اثر فراوان دارد.
مطالعه عيني پروندههاي جرايم سايبري نشان ميدهد ايجاد شخصيت مجازي يا ذهنيت عدم شناسايي و البته سهولت و گستردگي ارتكاب سرقت در فضاي مجازي بستر مناسبي را براي بروز خلاهاي شخصيتي و رواني فراهم ميسازد. لذا ما بر اين باور هستيم كه شخصيت واقعي يك بزهكار سايبري را بايد در همان شخصيت مجازي وي جستجو كرد. به ديگر سخن شخصيت مجازي كه بزهكار سايبري از خود ساخته است در واقع همان (خود واقعي) اوست كه به دلايل مختلف امكان بروز آن در دنياي حقيقي را نداشته است.
همين امر سبب ميشود جرايم ارتكابي در حوزه فضاي مجازي از پيچيدگيهاي خاصي برخوردار باشد كه عدم توجه و رسيدگي كارشناسانه به آن آسيبها را مضاعف خواهد كرد. واكاوي شخصيت اين گروه از بزهكاران نشان ميدهد كه آنان به نوعي فاقد قدرت انتزاعي بوده و رفتارهاي خود را بدون هر گونه محاسبه و انديشه عميق انجام ميدهند و قادر به تصور و تجسم عاقبت رفتار خود نيستند.
1-4-اهداف تحقيق
- بررسي عوامل موثر بر بروز و افزايش سرقت سايبري.
- ارزيابي موضع عملكرد مقنن جمهوري اسلامي ايران در ارتباط با پيشگيري و مقابله باسرقت سايبري.
- سياست جنايي پيشگيرانه در برابر سرقت سايبري.
- ارائه راهكارها و پيشنهادها جهت پيشگيري و كاهش سرقت در فضاي سايبري.
1-5- سوالهاي تحقيق
1-آيا پيشرفت اينترنت در سرقت سايبري موثر است؟
2-آيا بين فقر و سرقت سايبري رابطه اي وجود دارد؟
3-آيا عوامل سياسي در سرقت سايبري موثر است؟
4-آيا نبود قانون با مجازات شديد در سرقت سايبري موثر است؟
1-6- فرضيههاي تحقيق
1-پيشرفت اينترنت در فضاي سايبري موثر است.
2-بدون ترديد فقر اقتصادي و نيازهاي مالي تاثير به سزايي در ارتكاب سرقت دارد.
3-عوامل سياسي يكي از علل سرقت سايبري است.
4- با توجه به خصوصيات سارقين شدت مجازات ميتواند در جلوگيري از ارتكاب جرم سرقت در فضاي مجازي كمك كند.
1-7- روش تحقيق
تحقيق حاضر مبتني بر تحليل توصيفي است. روش تحقيق مبتني بر روش اسنادي و كتابخانهاي است. در روش كتابخانهاي از طريق فيش برداري به تحقيق و تفحص در كتب، مقالات حقوقي، مجلات، روزنامهها، سايتهاي اينترنتي علمي و حقوقي پرداخته شده است و سپس با استفاده از دادههاي ثانويه، اطلاعات جمع آوري شده، تجزيه و تحليل شده است.
1-8- ساختار تحقيق
پايان نامه مشتمل بر چهار فصل ذيل ميباشد:
فصل اول: كليات
فصل دوم: تعاريف، طبقه بندي و سابقه تقنين جرايم رايانهاي
فصل سوم: تبيين جرم انگاري سرقت رايانهاي
فصل چهارم: عوامل سرقت رايانهاي و پيشگيري از آن
فصل اول، كليات است كه شامل مقدمه، بيان مسأله، اهميت و ضرورت انجام تحقيق، اهداف تحقيق، سؤالات و فرضيات تحقيق، روش انجام تحقيق و ساختار كلي تحقيق مي باشد.
فصل دوم به سه مبحث تقسيم شدهاست: مبحث اول، تعاريف كه شامل هشت گفتار: تعريف جرم، تعريف جرم شناسي، تعريف پيشگيري، تعريف عوامل جرم زا، تعريف فضاي سايبر، تعريف جرم رايانهاي، تعريف سرقت سنتي و تعريف سرقت سايبري است. مبحث دوم; طبقه بندي جرايم رايانهاي كه شامل دو گفتار است. گفتار اول: جرايم رايانهاي سنتي، گفتار دوم: جرايم رايانهاي مدرن. مبحث سوم با عنوان سابقه تقنين جرايم رايانهاي در ايران كه گفتار اول آن سابقه تقنيني سرقت رايانهاي را بيان كردهاست.
فصل سوم شامل سه مبحث است. مبحث اول: مباني جرم انگاري سرقت رايانهاي كه از دو گفتار تشكيل شده است; گفتار اول: ويژگيهاي سرقت رايانهاي و گفتار دوم: تفاوت در عنصر مادي سرقت رايانهاي و سنتي. مبحث دوم: مقايسه اركان سرقت رايانهاي با توجه به سرقت سنتي كه از سه گفتار تشكيل شدهاست كه گفتار اول آن ركن قانوني سرقت رايانهاي و سنتي و گفتار دوم ركن مادي سرقت رايانهاي و سنتي و گفتار سوم ركن معنوي سرقت رايانهاي و سنتي بيان كردهاست و مبحث سوم با عنوان مجازات سرقت رايانهاي و سنتي، در دو گفتار، كه گفتار اول مجازات سرقت رايانهاي و گفتار دوم مجازات سرقت سنتي را شرح دادهاست.
فصل چهارم با عنوان عوامل و پيشگيري سرقت رايانهاي كه داراي دو مبحث است . مبحث اول آن عوامل سرقت رايانهاي كه شامل دو گفتار است. گفتار اول: عوامل جرم زاي فردي سرقت رايانهاي و گفتار دوم: عوامل جرم زاي اجتماعي سرقت رايانهاي را بيان كرده است. مبحث دوم، پيشگيري از سرقت رايانهاي شامل دو گفتار است. گفتار اول، پيشگيري غير كيفري سرقت رايانهاي و گفتار دوم، پيشگيري كيفري سرقت رايانهاي را شرح داده است.
فصل دوم-
تعاريف، طبقه بندي، سابقه تقنين جرايم رايانهاي
در اين فصل به منظور آشنايي بيشتر با موضوع پژوهش، ضرورت دارد نخست تعاريفي از جرم، پيشگيري، عوامل جرم زا، جرم رايانهاي، سرقت سنتي و سرقت رايانهاي و پس از آن طبقهبندي جرايم رايانهاي و همچنين سابقه تقنين سرقت رايانهاي به صورت اجمالي بپردازيم.
اين فصل داراي 3 مبحث است كه مبحث اول آن به تعاريف، مبحث دوم طبقه بندي جرايم رايانهاي و مبحث سوم به سابقه تقنين سرقت رايانهاي پرداخته شده است.
2-1- تعاريف
2-1-1- تعريف جرم
به موجب ماده 2 قانون مجازات اسلامي «هر رفتاري اعم از فعل يا ترك فعل كه در قانون براي آن مجازات تعيين شده است جرم محسوب ميشود.»[4]
2-1-2- تعريف جرم شناسي
جرم شناسي يا بزه شناسي رشته اي است از علوم جنايي كه درباره عوامل جرم زا و كيفيات و امور و مقتضيات و شرايط فردي و محيطي و اجتماعي مؤثر در بروز رفتار جنايي يا علل وقوع جرم و صور گوناگون بزه و جنبه هاي كمي و كيفي آن و از پيدايش حالت خطرناك در انسان يا انسانهاي تبهكار و معماي تشكيل گروههاي جامعه ستيز در ميان جوامع انساني با روش عيني و علمي يا مشاهده و آزمون و مقايسه و استقراء كافي به بررسي و تحقيق مداوم مي پردازدتا مگر با استمداد و استفاضه از تمام تخصصهاي علمي بر طرق پيشگيري مستقيم يا غير مستقيم از حدوث جرايم و روشهاي درمان و اصلاح و تربيت بزهكاران يا كساني كه در اثر عوامل جرم زاي فردي (تن و روان) و محيط طبيعي و اجتماعي بدي را برگزيده اند و از خود رو برتافته و از انسانيت گريخته اند و پرورش دوباره و از نو سازگار ساختن آنان با جامعه و نظام اجتماعي دست يابد.[5]
جرم شناسي سايبري: مطالعه عوامل ايجاد جرم در فضاي مجازي و تأثيرات آن بر دنياي حقيقي و راهكارهاي پيشگيري از حدوث اينگونه جرايم مي باشد.[6]
2-1-3- تعريف پيشگيري
از نظر ريشه‌شناسي كلمه «پيشگيري» به معناي «پيشگيري كردن» و همچنين «جلورفتن» و «آگهي دادن» است.
در جرم‌شناسي، پيشگيري عبارتست از «به جلوي تبهكاري رفتن» يا استفاده از تكنيكهاي گوناگون مداخله به منظور ممانعت از وقوع‌بزهكاري است. اگر پيشگيري از تبهكاري متضمن «آگهي دادن» از چيزي است، منحصراً به عنوان يكي از تكنيكهاي ممكنه مداخله‌است. مثلاً مخاطب قراردادن جمعيت يا بعضي از اشخاص كه به علت عدم رعايت بعضي از اقدامات حمايتي در مرض خطرهستند، از مصاديق آگهي دادن است.[7]
استاد گسن پيشگيري درمعناي جرم‌شناسي پيشگيرانه را مجموعه تدابير سياست جنايي به استثناي تدابير معمول به هنگام مداخله نظام كيفر تعريف ميكند كه هدف انحصاري يا لااقل اصلي آنها محدود كردن امكان وقوع مجموعه‌اي از اعمال مجرمانه، از طريق غير ممكن كردن، دشوارتر كردن يا كاهش احتمال آنهاست.[8]
از نقطه نظر علمي، پيشگيري اگر در مفهوم موسع كلمه به كار برده شود طيف وسيعي از اقدامات كيفري و غير كيفري را در جهت خنثي كردن عوامل ارتكاب جرم و كاهش بزهكاري در برميگيرد. امّا اگر در مفهوم مضيق كلمه به كار برده شود فقط تدابير غير كيفري را در بر ميگيرد.
[1] . باي ح و پورقهرماني ب، 1388، بررسي فقهي حقوق جرايم رايانهاي، انتشارات سمت، چاپ اول، ص215 .
[2] . باستاني ب، 1390، جرايم كامپيوتري و اينترنتي جلوه نوين بزهكاري، انتشارات بهنامي، چاپ سوم، ص22 .
[3] . فضلي م، 1391مسئوليت كيفري در فضاي سايبري، معاونت حقوقي و توسعه قضايي قوه قضاييه، انتشارات خرسندي، ص25.
[4] . قانون مجازات اسلامي، مصوب 1/2/1392.
[5] . كي نيا، مهدي، 1386، مباني جرم شناسي، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، ج 1، صص6-8.
[6] . طرزي، عبدالرضا، 1391، جرم شناسي سايبر، كارشناس ارشد حقوق و قاضي ويژه جرايم سايبر، پايگاه نشر مقالات حقوق، حق گستر.ص2.
.[7]اكبري ل، بررسي شيوههاي پيشگيري از بزهكاري كودكان و نوجوانان در قواعد و اسناد بين‌المللي،1380، پايان نامه كارشناسي ارشدحقوق جزا و جرم‌شناسي، دانشكده حقوق دانشگاه تهران، ص 14.
.[8] نجفي ابرند آبادي ع، بزهكاري و پليس محلي، 1382، مجله تحقيقات حقوقي، شماره ۱۹ - ۲۰، ص569 .
متن كامل: