رفتار شهروندي سازماني(OCB) با استفاده از اصطلاح «شهروند شهري» در فلسفه سياسي، مفهوم سازي شده است. گراهام در سال 1991 با استفاده از فلسفه كلاسيك و تئوري سياسي مدرن چندين مورد از اعتقادات و تمايلات رفتاري كه با يكديگر تركيب مي شوند را مورد توجه قرار داد و آن ها را «علائم[1] شهري فعال» ناميد كه سه بخش اساسي مرتبط با يكديگر از مسـئوليت هاي شهروند شهري را شامل مي شود:
بخش اول: احترام به ساختارها و فرآيندهاي منظم را شامل مي شود، به اين معني كه شهروندان، مسئول اختيار منطقي ـ قانوني را تشخيص داده و از قانون تبعيت مي كنند.
بخش دوم: وفاداري است كه در آن شهروند علايق جامعه و ارزش هاي نهفته در آن را به صورت كلي تأمين مي كند. شهروندان وفادار جوامع خود را ارتقاء مي دهند، آن را حفاظت كرده و تلاش زيادي براي نيكي كردن از خود نشان مي دهند.
بخش سوم: مشاركت، درگيري مسئولانه و فعال در اداره جامعه را تحت شرايط قانوني دربر مـــي گيرد، شهروندان مسئول، درباره مسايل كلي كه بر جامعه تأثيرگذار است اطلاع كافي دارند و اطلاعات و ايده هاي خود را با ساير شهروندان تبادل مي كنند و به اداره جامعه كمك مي كنند و ديگران را نيز تشويق مي كنند كه چنين باشند. در دهه اخير بسياري از اصطلاحات براي تشريح چنين رفتارهايي مورد استفاده قرار گرفته اند، رفتار اجتماع گرايانه، رفتار فرانقشي، خودجوشي سازماني و حتي رفتار ضدنقشي. فعاليت هاي مرتبط با نقش كه فراتر از انتظارات وظيفه توسط فرد انجام مي شود به عنوان رفتارهاي فرانقش تعريف مي شود. اين دسته از رفتارها در مواردي و توسط برخي از نويسندگان به عنوان رفتارشهروندي در نظر گرفته مي شود. رفتارهاي اجتماع گرايانه شامل طيف وسيعي از رفتارهاي كمك كننده بوده و دربرگيرنده رفتارهاي شهروندي سازماني است، اما نكته مهم اين است كه در حاليكه رفتارهاي اجتماع گرايانه براي اعضاي سازمان مفيد است، ممكن است جنبه كژكاركردي براي سازمان داشته باشد(به نقل از نعامي، 1381).
بريف و موتوويلدو(1986) سه ويژگي رفتارهاي اجتماع گرايانه را به صورت زير بيان ميكند:
- بوسيله اعضاء سازمان شكل داده مي شود.
- در جهت تعاملات افراد، گروه ها و سازمان ها، در انجام نقش هايشان حركت مي كند.
- با قصد ارتقاء رفاه افراد، گروه ها و سازمان انجام مي گيرد.
خودجوشي سازماني همانند رفتار شهروندي سازماني شامل رفتارهاي عملكردي است با اين تفاوت كه رفتار شهروندي سازماني بوسيله سيستم هاي رسمي پاداش تشخيص داده نمي شود در حاليكه خودجوشي سازماني قسمتي از سيستم پاداش در يك سازمان مي باشد(به نقل از گل پرور، 1389).
در چنين محيطي به سازمان و اعضاي آن فرصت داده مي شود كه تا حد توان پيش روند، براين اساس توجه به شهروندان در نظام ارزشي دموكراتيك رو به افزايش است. اكنون كه اهميت شهروندان به عنوان يكي از منابع بسيار مهم سازمان درك شده است، رفتار آن ها هم مي تواند بسيار با اهميت تلقي شود و از اين روست كه محققان زيادي، به تجزيه و تحليل رفتارشهروندي پرداخته اند. به طور كلي رفتار شهروندي يك نوع رفتار ارزشمند و مفيد است كه افراد آن را به صورت دلخواه و داوطلبانه از خود بروز مي دهند. به اين ترتيب مطالعه و بررسي اينگونه رفتار افراد در سازمان كه به رفتارشهروندي سازماني شهرت يافته است بسيار مهم و ضروري بنظر مـــي رسد(گل پرور، 1386).
گراهام[2](1991) با بكار بردن ديدگاه تئوريكي خود كه مبتني بر فلسفه سياسي و تئوريكي مدرن علوم سياسي بود، مطرح مي كند كه ما سه نوع رفتارشهروندي داريم:
اطاعت[3]: اين واژه ميل كاركنان به پذيرش و پيروي كردن از قوانين، مقررات و رويه هاي سازماني را توصيف مي كند. شاخص هاي اطاعت سازماني و رفتارهايي نظير احترام به قوانين سازماني، انجام وظايف به طور كامل و انجام دادن مسئوليت ها با توجه به منابع سازماني است.
وفاداري: ميل كاركنان به فداكاري و قرباني كردن منافع شخصي در را منابع سازماني و حمايت و دفاع از سازمان را توضيح مي دهد.
مشاركت: ميل كاركنان به درگير شدن فعال در همه ابعاد زندگي سازماني را توصيف ميكند. در كار تجربي ون داين[4]، گراهام و داينش[5] (1998) نشان داده شدهاست كه مشاركت بطور واقعي سه شكل دارد:
الف) مشاركت اجتماعي[6] : درگير بودن فعال كاركنان را در امور شركت و مشاركت در فعـــــاليت هاي اجتماعي در سازمان را توصيف مي كند(مثل حضور در جلسات غيراجباري و محترم شمردن و پابه پاي آن حركت كردن).
ب) مشاركت حمايتي[7] : ميل كاركنان به بحث چالش و برانگيز بودن براي سازمان به وسيله پيشنهاد دادن، ابداع و تشويق ديگر كاركنان به بيان آزادانه عقايدشان را توصيف مي كند.
ج) مشاركت عملي(وظيفه اي)[8] : مشاركت كاركنان را كه فراتر از استانداردهاي مورد نياز كاري است، توصيف مي كند(به عنوان مثال قبول كردن داوطلبانه تكاليف اضافي، كاركردن تا ديروقت براي اتمام پروژه هاي مهم ).
[1]- syndrome
[2]- Graham
[3]- obedience
[4]- Van Dyn
[5]- Dineshحقوق هوايي از منظر حقوق عمومي ايران و بين الملل
[6]- social participation
[7]- advocacy participation
[8]- functional participationحقوق هوايي از منظر حقوق عمومي ايران و بين الملل