اصول تعليم و تربيت در اسلام
- خداشناسي: مهم ترين و اساسي ترين اصل در نظام تربيتي اسلام، اصل خداشناسي است. اين اصل، پايه و اساس اعتقاد مسلمانان و جهان بيني آنها را شكل مي دهد. كسي كه خداوند متعال را شناخته باشد و در برابر او تسليم و بنده او شود، عالي ترين انگيزه هاي انساني را بر وجود خود حاكم ساخته است. (رفيعي، 1381، ص 130)
- لطف، احسان و مهرباني: يكي از نيازهاي اساسي انسان، نياز به محبّت است؛ زيرا نه تنها نياز طبيعي او، بلكه نياز روحي و معنوي او نيز تأمين مي شود. انسان در تمام مراحل زندگي خود نياز به محبّت و مهرباني دارد. رعايت اين اصل در جريان تعليم و تربيت و در تمام مراحل آن ضروري است. بسياري از صفات خداوند در قرآن كريم همچون: غفور، توّاب، رحيم، رحمان، حليم و ....، نشان دهنده اين مطلب است كه در مقام تربيت بايد بخشنده و مهربان بود و لازمه تربيت، بخشندگي و عطوفت است.( فرميهني فراهاني، 1384، ص 48)
« فبما رحمه من الله لنت لهم و لو كنت فظا غليظ القلب لانفضوا من حولك فاعف عنهم» (آل عمران، آيه 159)؛ به بركت رحمت الهي در برابر مردم، نرم و مهربان شدي و اگر خشن و سنگدل بودي از اطراف تو پراكنده مي شدند. پس آنها را ببخش.
3- تقدّم تزكيه بر تعليم: يكي از اهداف بعثت انبيا، تزكيه نفوس انسانهاست. مسئله تربيت بالاتر از تعليم است. افرادي كه انبار علم در باطنشان است، ولي تربيت نشده باشند، علمشان وسيله اي است براي اينكه بشر را به تباهي و فساد بكشانند و آنان از جاهلان بدترند.(مهديان، 1385، ص 114)
«لقد من الله علي المؤمنين اذ بعث رسولا من انفسهم يتلوا عليهم آياته و يزكّيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه و...» (آل عمرا، آيه 164)؛ خداوند بر اهل ايمان منّت گذاشت كه رسولي از خودشان در ميان آنها برانگيخت كه بر آنها آيات خداوند را تلاوت كند و آنان را پاك گرداند و احكام شريعت و حقايق حكمت بياموزد.
همچنين در آيه 2 سوره جمعه مي فرمايد: اوست خدايي كه از ميان عرب امّي پيامبري بزرگوار از همان مردم برانگيخت تا برآنان آيات خدا را تلاوت كند و آنها را از لوث جهل و اخلاق زشت پاك سازد و شريعت و كتاب سماوي و حكمت الهي بياموزد.
در آيات مذكور به صراحت بر تقدّم تزكيه بر تعليم اشاره شده است.
- احترام به شخصيت فراگير: انسان موجودي است كه خلقتش مورد تحسين ذات حق تعالي قرار گرفته و هميشه از كرامت والاي انساني چه از لحاظ فردي و چه از نظر اجتماعي برخوردار است. وظيفه استاد است كه با ديده احترام به فراگيرانش بنگرد و با اين احترام، به شكل گيري مثبت و سازنده شخصيت آنها كمك كند.
- اصل تعقل و تفكر: عقل در اسلام از جايگاه والايي برخوردار است؛ چون ابزاري براي رسيدن به علم و ايمان است. به وسيله عقل، پسند و ناپسند از هم تشخيص داده مي شود. در فرهنگ قرآن كريم، عقل به منزله چشم ديگري است كه مايه بصيرت نسبت به حقايق برتر است. مباني تعليم و تربيت اسلامي براساس عقل و انديشه پايه ريزي شده و هر فرد بايد اصول اعتقادي خود را از طريق تعقل و تفكر و با بينشي عقلايي بپذيرد.(نقيب زاده، 1384، ص 129)
« انّ في ذلك لايات لقوم يتفكرون» (رعد، آيه 30)؛ همانا در آن نشانه هايي است براي افرادي كه مي انديشند.
« انّ شرالدواب عند الله الصم البكم الذين لا يعقلون» (انفال، آيه 22) ؛ بدترين جنبندگان نزد خداوند، آناني هستند كه كر و لال هستند و عقل خود را به كار نمي برند.
« و في الارض آيات للموقنين و في انفسكم افلا تبصرون» (ذاريات، آيه 22-21)؛ در زمين و از نفس شما آياتي است براي آنان كه طالب يقين اند، پس چرا آنها را مورد مشاهده قرار نمي دهند.
- توجه به استعداد ها و تفاوت هاي فردي: دين اسلام در آن واحد به تمام جنبه هاي خلقت انساني توجه دارد؛ هم جنبه عقلاني، هم جنبه جسماني و هم جنبه روحاني را مورد تأكيد قرار مي دهد. همچنين به خواسته ها و تمام جوانب و نيروها و استعدادها نيز ايمان دارد. افراد همان طور كه از لحاظ محيط هايي كه در آن پرورش مي يابند، با يكديگر فرق دارند؛ در موهبتها و استعدادها و لياقتها نيز با يكديگر تفاوت دارند. منظور از اين اصل آن است كه بايد رابطه و برخورد تربيتي يك فرد در مقاطع سنّي و مراحل مختلف زندگي او، به صورت كاملاً موازنه شده و هماهنگ با آن مرحله خاص، تنظيم گردد و نبايست اين رابطه و برخورد پيوسته و به صورت يكسان و يكنواخت باشد و لازم است با استعدادهاي مختلف افراد در مراحل مختلف زندگي آن ها برخورد شايسته صورت گيرد. قرآن كريم نيز در آيات متعددي مسئله تفاوتهاي فردي را مورد تأييد قرار داده است ؛ ( فلسفي ، 1353، ص 461)
« و قد خلقكم اطوارا » (نوح، آيه 14) ؛ و حال آنكه شما را با انواع خلقت و اطوار گوناگون بيافريد.
« و رفع بعضكم فوق بعض درجات ليبلو كم فيما اتيكم» (انعام، آيه 165)؛ و خداوند بعضي از شما را نسبت به بعضي ديگر از نظر مرتبه و رتبه بالاتر گردانيد تا در آن چه به شما عنايت كرده است شما را بيازمايد.
« و لا تتمنوا فضل الله به بعضكم علي بعض» (نسا، آيه 32)؛ آنچه خداوند، بعضي از شما را نسبت به برخي ديگر فضيلت و مزيّت داده است، بيهوده آرزو نكنيد.
- سالم سازي شرايط محيطي: اين اصل در تربيت اسلامي بدين معني است كه به منظور محو و زايل كردن حالات ناپسند و ايجاد حالات پسنديده در انسان، بايد شرايط محيطي او را مناسب ساخت. با تغيير شرايط و محيط مي توان تغييرات و اصلاحات چشمگيري در فرد ايجاد كرد.(قطب 1345، ص 194)
- مسئوليت: اين اصل بيانگر آن است كه بايد مقاومت و ايستادگي انسان را در مقابل شرايط گوناگون بالا برد تا فرد به گونه اي ساخته شود كه از الزامهاي دروني به نام احساس مسئوليت يا احساس تكليف پيروي كند. ايجاد احساس مسئوليت و تكليف دروني در خود به منظور حفظ فرد از گناه و نگهداري ايمان خود براي وصول به اهداف عالي فردي و اجتماعي و در نهايت، تعالي و كمال در پرتو تقّرب به خدا از اهميت بسزايي برخوردار است.( حجتي، 1361، ص 57)
« يا ايهاالذين آمنوا عليكم انفسكم لا يضركم من ضل اذا اهتديتم الي الله مرجعكم جميعاً فينبئكم بما كنتم تعملون» (مائده، آيه 105)؛ اي اهل ايمان بر شما باد رعايت نفس خودتان؛ زيرا آن گاه كه به سوي خدا هدايت يافتيد آنان كه گمراه شدند به شما ضرر و زيان نمي رسانند. بازگشت همه به سوي خداست پس شما را به آنچه عمل مي كرديد آگاه خواهد ساخت.
- كرامت: در بين موجودات عالم، انسان داراي كرامت است. كرامت، پايه و اساس تربيت به شمار مي رود. با توجه به اين اصل، تمام افرادي كه مسئوليت تربيت را بر عهده دارند؛ اعم از پدر، مادر، معلم و مربّي، در تمام مراحل رشد و در تمام مقاطع تحصيلي بايد به شخصيت دانش آموزان احترام بگذارند و با آنان همچون افراد با كرامت رفتار كنند تا از اين طريق، شخصيت آنان پرورش يافته و اعتماد به نفس لازم در آنان به وجود آيد. اين امر لازمه تعليم و تربيت خلّاق و نوآور است.
« و لقد كرّمنا بني آدم و حملنهم في البر و البحر و رزقناهم في الطيبات و فضّلناهم علي كثير ممن خلقنا تفصيلا» (اسراء، آيه 70)؛ ما آدميزادگان را گرامي داشتيم و آنها را در خشكي و دريا (بر مركبهاي راهوار) حمل كرديم و از انواع روزي هاي پاكيزه به آنان روزي داديم و آنها را بر بسياري از موجوداتي كه خلق كرده ايم برتري بخشيديم.
«فسجد الملائكه كلهم اجمعون» (ص، آيه 73) و چون فرمان حق به سجده آدم رسيد، همه فرشتگان عالم سجده كردند.
«وعلّم الآدم الاسما كلها ثم عرضهم علي الملائكه ...» (بقره، آيه 30)؛ و ياد داد به آدم همه اسما را و سپس عرضه كرد آنها را بر فرشتگان... .
- اصل آراستگي: اين اصل بيانگر آن است كه در جريان تربيت بايد صورت آنچه عرضه مي شود نيك آراست تا رغبتها نيز برانگيخته شود. روابط بين مربي و متربي و آنچه در اين ارتباط عرضه مي شود بايد با وضعيتي زيبا و آراسته پرداخته شود. (اديب، 1362، ص 210)
«انا زينا السماء الدنيا بزينه الكواكب» (صافات، آيه 6)؛ آسمان پايين را با زينت ستاره ها آراستيم.